การปลูกพืชแบบพึ่งพาอาศัย เน้นใช้ประโยชน์ได้จริง ปลูกพืชเกษตรแซมอยู่ในป่าธรรมชาติ “การปลูกพืชแบบพึ่งพา” คือการปลูกพืชเป็นลำดับชั้นในพื้นที่เดียวกัน โดยนำหลักความรู้จากภูมิปัญญาการทำเกษตรของคนสมัยก่อนมาปรับใช้ให้เหมาะกับพื้นที่นั้น อาศัยการสังเกตเรียนรู้จากชั้นเรือนยอด
ซึ่งเป็นลักษณะและธรรมชาติของต้นไม้ เช่น ระบบการหยั่งรากของพืชที่แตกต่างกันทำให้ไม่แย่งอาหารกัน ความต้องการแสงที่ไม่เหมือนกันทำให้สามารถปลูกพืชอื่นๆ บริเวณใกล้เคียงได้ ไม่ว่าจะเป็นต้นเล็กหรือใหญ่จะมีการอาศัยเกื้อกูลกันตามธรรมชาติ พูดง่ายๆ ก็คือเป็นการจัดสวนแบบจำลองสภาพแวดล้อมที่ใกล้เคียงกับระบบนิเวศของป่านั่นเอง ครั้งนี้เรามีไอเดียการจัดและแนะนำพรรณไม้น่าปลูกให้ลองนำไปประยุกต์ใช้กับสวนของคุณดูครับ
ปลูกป่า 5 ระดับคืออะไร
เป็นการปลูกพืชหลากหลายชนิดให้อยู่ในแปลงเดียวแต่มีความสูงต่างระดับกัน โดยอาศัยลักษณะความแตกต่างของพืชที่มีความสูงต่ำมาอยู่ร่วมกัน ทำให้เกิดการเกื้อกูลกันเหมือนป่าธรรมชาติ สร้างประโยชน์มากมายหลายอย่างและสามารถใช้พื้นที่ทุกตารางเมตรได้อย่างคุ้มค่า เรียกว่า “เบญจเกษตร” มาจากคำว่า เบญจะ ในภาษาบาลี หมายถึง ห้า หรือลําดับที่ 5 ส่วนคำว่า เกษตร ย่อมาจากเกษตรกร คือ เกษตร แปลว่า ที่ดิน ที่นา กับ กร แปลว่า ผู้กระทำ ผู้สร้าง เกษตรกร จึงมีความหมายว่า ผู้ทำงา นหรืออาศัยที่ดินที่นาเพื่อเพาะปลูกพืชผล เลี้ยงสัตว์ และยังเป็นคำที่ใช้เรียก ชาวนา ชาวสวน ชาวไร่ ชาวประมง และผู้เลี้ยงสัตว์เพื่อการค้าอีกด้วย ซึ่งแบ่งเป็น 5 ระดับ ดังนี้
ระดับที่ 1 ปลูกพืชประเภทไม้หัวเพื่อเป็นอาหาร เช่น ขิง ข่า หัวหอมใหญ่ หอมแดง กระเทียม เผือก กระชาย มันสำประหลัง มันเทศ
ระดับที่ 2 ปลูกไม้เลื้อย เช่น บวบ น้ำเต้า ถั่วฝักยาว แตงกวา มะระขี้นก ถั่วพู ตำลึง
ระดับที่ 3 ปลูกไม้พุ่มเตี้ยเพื่อใช้ประโยชน์เป็นอาหารและยารักษาโรค เช่น พริก กะเพรา มะเขือ ตะไคร้ ข้าว พืชสมุนไพรต่างๆ เช่น ฟ้าทะลายโจร ว่านหางจระเข้ ช้าพลู กระเจี๊ยบ ดีปลี
ระดับที่ 4 ปลูกไม้ระดับกลาง ซึ่งเป็นชั้นที่มีความสูงเป็นรองกลุ่มไม้ยืนต้น เช่น มะกรูด มะนาว ขี้เหล็ก ส้มโอ ขนุน ทุเรียน มะม่วง ดอกแค กล้วย ชะอม
ระดับที่ 5 ประเภทต้นไม้ใหญ่ทรงสูงให้ร่มเงา และช่วยรักษาระบบนิเวศ เช่น ตะเคียน ยางนา มะค่า ประดู่ สัก พะยูง มะฮอกกานี จำปาทอง
การจัดกลุ่มพืชในลักษณะเช่นนี้จะทำให้เกิดระบบนิเวศซึ่งมีลักษณะใกล้เคียงกับป่าในธรรมชาติที่พืชสามารถพึ่งพาอาศัยกันเกื้อกูลซึ่งกันและกันได้ และยังเป็นการใช้พื้นที่ให้เกิดประโยชน์คุ้มค่า แม้ในพื้นที่จำกัดก็สามารถปลูกพืชได้หลากหลายชนิด ส่วนผลผลิตที่เหลือจากการใช้หรือบริโภคภายในบ้านยังนำไปแปรรูปจำหน่ายช่วยสร้างรายเพิ่มอีกทาง โดยทั้งหมดนี้ควรยึดหลักการใช้ประโยชน์และความต้องการของตนเองและสมาชิกในบ้านเป็นสำคัญ พออยู่ พอกิน พอใช้
การจัดสวนอาจไม่ได้คำนึงถึงการเลือกพรรณไม้เพื่อความสวยงามเพียงอย่างเดียว แต่ยังรวมถึงด้านประโยชน์ใช้สอย การรู้จักใช้ทรัพยากรที่มีอยู่อย่างจำกัดในธรรมชาติอย่างชาญฉลาด สามารถพึ่งพาตัวเองได้ ตามแนวทาง “ป่า 3 อย่าง ประโยชน์ 4 อย่าง” ซึ่งเป็นการปลูกป่าแบบผสมผสาน ทั้งด้านเกษตร วนเกษตร (ปลูกพืชเกษตรแซมอยู่ในป่าธรรมชาติ) และเศรษฐกิจสังคม มาปรับใช้ให้สอดคล้องกับความต้องการของวิถีคนเมืองเพื่อความสุขที่ยั่งยืนอย่างแท้จริง
ไม้ใช้สอย ปลูกเพื่อใช้ประโยชน์จากเนื้อไม้สร้างบ้าน ทำเฟอร์นิเจอร์ ทำเล้าหรือคอกเลี้ยงสัตว์ ด้ามจอบ ด้านหัตกรรมเครื่องจักรสาน หรือทำฟืนเป็นเชื้อเพลิง เช่น ยางนา สะเดา จำปาทอง มะฮอกกานี พะยูง พะยอม ไผ่
สะเดา ไม้ยืนต้นที่เจริญเติบโตได้ทุกสภาพดิน โตไว ลักษณะลำต้นตรง เปลือกหนาสีเทาปนดำ มีประโยชน์หลายด้าน ทั้งตัดมาใช้ปักทำเสาโรงเรือนหรือเสาล้อมรั้วบ้านได้เมื่อมีขนาดลำต้น 3-6 นิ้ว เนื้อไม้แข็งแรงนิยมนำมาแปรรูปทำประตู ไม้วงกบ และเฟอร์นิเจอร์ต่างๆ เป็นผักสมุนไพรพื้นบ้านที่อุดมด้วยคุณค่าทางโภชนาการ และมีสารอาหารที่จำเป็นต่อร่างกาย
ไม้รวกนำมาสานทำเป็นซุ้มไม้เลื้อยปลูกผักสวนครัว เช่น มะระ บวบ แตงกวา มะเขือเทศ ตำลึง ใช้ทำสุ่มไก่ สร้างเล้าเลี้ยงสัตว์ ทำรั้วรอบบ้าน หรือสานเป็นซุ้มหลังคาปลูกไม้เลื้อยให้ร่มเงาในบริเวณที่ต้องการ
ไม้กินได้ ปลูกตามความต้องการสำหรับบริโภคภายในสมาชิกครอบครัวอย่างเพียงพอ เป็นทั้งอาหาร เครื่องดื่ม และยารักษาโรค เช่น ประเภทไม้ผล มะปราง ขนุน ชมพู่ มังคุด เงาะ ม่วง กล้วย พืชผักสวนครัว กะเพรา โหระพา แมงลัก พริก มะเขือ ถั่วพู ตะไคร้ พืชสมุนไพร ฟ้าทลายโจร กานพลู ย่านาง พริกไทย กระเจี๊ยบแดง ใบบัวบก ขิง ข่า ขี้เหล็ก เป็นต้น
มะเขือพวง ผักมากสรรพคุณที่อยู่คู่ครัวไทยมาช้านาน ปลูกเลี้ยงดูแลง่าย มีสรรพคุณตามตำราแพทย์แผนโบราณหลายประการ เช่น ช่วยเจริญอาหาร ระบบขับถ่าย บำรุงธาตุ ขับเสมหะ แก้ไอ ช่วยให้โลหิตหมุนเวียนได้ดี แก้ปวด บวม อักเสบอื่นๆ ปลูกครั้งเดียวสามารถเก็บเกี่ยวผลผลิตได้ตลอด ที่สำคัญต้องหมั่นตัดแต่งกิ่งไม่ให้ต้นสูงหรือโตจนเกินไป เพราะจะทำให้เก็บยาก
ไม้เศรษฐกิจ ไม้ยืนต้นที่มีการปลูกเพื่อนำเนื้อไม้มาใช้ประโยชน์โดยตรงหรือเพื่อการค้า สร้างรายได้ในครัวเรือน เช่น ตะเคียนทอง สัก ยางนา มะค่า พะยูง ประดู่ เต็ง จามจุรี ยางพารา ยูคาลิปตัส
ก้ามปู ต้นไม้ขนาดใหญ่ เรือนยอดแผ่กว้างคล้ายรูปร่ม ช่อดอกแบบช่อกระจุกแน่น ออกตามง่ามใบใกล้ปลายกิ่ง 1-2 ช่อ ดอกมีจำนวนมาก ใบนำมาตากให้แห้งสนิท แล้วนำไปผสมกับดินปลูกไม้กระถางได้ เพราะมีธาตุไนโตรเจนสูง จึงใช้เป็นปุ๋ยบำรุงดินได้ดี
ขอขอบคุณเรื่อง : “อิสรา”
ภาพ : คลังภาพบ้านและสวน และนิตยสาร my home
ภาพประกอบ : ปัถยา วาสนสิริ
เรียบเรียงข้อมูลโดย : เพจเกษตรบ้านทุ่ง